ABŞ-da tibb təhsili - AZƏRBAYCANLI HƏKİMİN GÖZÜ İLƏ
- 2019.02.18 19:41
- 59619 Baxış
Rauf Şahbazov Azərbaycan Tibb Universitetinin məzunu, Böyük Britaniya Birləşmiş Krallıq Cərrahiyyə Cəmiyyətinin üzvüdür. MD,PHD,MRCS Ed, FEBS, qaraciyər, böyrək, mədəaltı vəzi transplantasiyası, hepatobiliar cərrahiyyə üzrə mütəxəssisdir. Müxtəlif illərdə Türkiyədə və ABŞ-ın Virciniya Universitetində transplantoloq cərrah kimi çalışıb. Avropa və Amerikanın müxtəlif klinikalarında uzunmüddətli təlimlər almışdır.
Hazırda Nyu-York şəhərində UPSTATE Tibb Universitetinin transplant cərrahı, professor assistenti və pankreatik hüceyrə translpantasiya proqramının direktorudur.
7 ildir Amerikada transplantoloq cərrah kimi çalışan həmyerlimiz ABŞ-ın tibb təhsili ilə bağlı yazı yazıb. Medicina.az xəbər verir ki, bu yazıda yazıda bu sistemin möhtəşəmliyi və Azərbaycandakı təhsil sistemi ilə müqayisəsi yer alıb. Yazı Amerikada təhsil alıb həkim kimi çalışmaq istəyən tibb universiteti tələbələri, rezidentlər və gənc həkimlər üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir.
Həkimin "AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARINDA TİBB TƏHSİLİ AZƏRBAYCANLI HƏKİMİN GÖZÜ İLƏ” adlı yazısını olduğu kimi təqdim edirik:
" SSRİ-nin süqutu və o vaxtki müttəfiq respublikaların müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyması elmin bütün sahələrində Qərb ölkələrində əldə edilən nailiyyətlərin postsovet məkanına daha sürətlə yayılmasına şərait yaratmışdır. Qərb ölkələrinin elmi dəyərlərinə uyğunlaşmaq zərurəti tibb elmi sahəsində daha aydın hiss edilir. Çünki tibb elminin imkişaf sürəti məhz Qərb ölkələrində son 30-40 il ərzində xüsusilə böyük vüsət almış, həmin illərdə SSRİ-də hökm sürən durğunluq və sonrakı tənəzzül prosesi ölkəyə yeni elmi texnologiyaların gətirilməsinə imkan verməmişdir. Buna görə müasir dövrümüzdə Qərbi Avropa ölkələrinin və ABŞ-ın tibb təhsili sisteminin xüsusiyyətlərini öyrənməyə və onların müsbət cəhətlərini tətbiq etməyə böyük tələbat yaranmışdır.
ABŞ-ın tibb təhsili sistemi dünya ölkələri arasında ən nüfüzlu təhsil sahələrindən biri, həkimlik sənəti isə bu ölkədə ən hörmətli və yüksək əmək haqqı ilə qiymətləndirilən sənətlərdən biridir. Lakin Şimali Amerikada tibb təhsili digər ölkələrdəkindən həm təhsil prosesinin ağırlığına və müddətinə, həm də təhsil haqqının məbləğınə görə əsaslı surətdə fərqlənir, yəni ABŞ-da tibb təhsili almaq digər ölkələrdəkinə nisbətən daha çox vaxt aparır və tibb təhsili almaq üçün qabaqcadan yüksəksəviyyəli hazırlıq və maliyyə məsrəfləri tələb edilir. Eyni zamanda ABŞ-da tibb təhsili yüksək keyfiyyəti ilə fərqlənir, Amerikanın tibb standartları isə bütün dünyada qəbul edilir.
Postsovet məkanından fərqli olaraq, ABŞ-da ayrıca tibb universitetləri azdır. Burada tibb təhsili ümumi universitetlərin tərkibində təşkil edilmiş tibb kollec-lərində, tibb fakültələrində aparılır. Burada tibb təhsili ümumi universitetlərin tərkibində təşkil edilmiş tibb kolleclərində aparılır. 1876-cı ildə ABŞ-da tibb kolleclərinin fəaliyyətini koordinasiya edən xüsusi bir qurum – Amerika Tibb Kollecləri Assosiasiyası (ATKA) təşkil edilmişdir. Bu Assosiasiya tibb təhsilini daim yeniləşdirməyi, xəstələrə yüksək səviyyəli tibb xidmətinin təşkilini və yeni elmi tədqiqatlar aparmaqla tibb elmini və səhiyyəni təkmilləşdirməyi öz öhdəsinə götürmüşdür. ATKA ABŞ-ın 145 və Kanadanın 17 ali tibb məktəbini, 400-dən artıq irili-xırdalı xəstəxananı və 80 elmi birliyi özündə birləşdirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-da tibb təhsili çoxpilləlidir və burada tibb təhsili almaq istəyən hər bir gənc qabaqcadan başqa bir elm sahəsi üzrə bakalavr dərəcəsinə malik olmalıdır. Yəni orta məktəb məzunu ABŞ-da birbaşa ali tibb məktəbinə daxil ola bilməz. Həkim olmağı arzu edən şəxsin hansı elm sahəsi üzrə bakalavr dərəcəsi olduğunun da müəyyən əhəmiyyəti vardır. Adətən tibb sahəsinə nisbətən yaxın olan elmlərə üstünlük verilir. Bunlara kimya, biologiya, ekologiya, ətraf mühitin mühafizəsi kimi elm sahələri aiddir. Bu elm sahələrindən bakalavr təhsil pilləsi üzrə tədris proqramı ölkənin müxtəlif kolleclərində təklif edilir. Buna tibb təhsili qabağı təhsil (premedical study) deyilir. Qeyd etmək lazımdır ki, adı çəkilən elm sahələri üzrə bakalavriat təhsili tibb kolleclərinə qəbul zamanıiddiaçılara müəyyən üstünlük versə də, bu humanitar elm sahələri üzrə təhsil alan bakalavrların yolunun tibb kolleclərinə bağlı olması anlamına gəlmir. Çünki, onlar da müvafiq hazırlıq keçməklə gələcəkdə təhsillərini tibb kolleclərində davam etdirə bilərlər.
Premedical study üzrə təhsil 4 il çəkir. Bundan sonra tibb kollecinə daxil olmaq istəyən şəxslər MCAT (Medical College Admission Test - Tibb Təhsilinə qəbul testi) adlanan imtahan verirlər; bu imtahanı uğurla vermiş şəxslər tibb kollecinə daxil olmaq üçün sənəd təqdim etmiş sayılırlar. Yəni MCAT imtahanını vermək hər hansı tibb kollecinə qəbul üçün vacib şərtdir. Lakin tibb kolleclərinin hər birinin əlavə qəbul şərtləri da vardır. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, tibb kollecinə qəbul edilmək hüququ yalnız ABŞ-da və Kanadada təhsil almış bakalavrlara verilir. Bakalavriat təhsilində əsas diqqət kimya, üzvi kimya və biologiya üzrə akademik kreditlər qazanmağa yönəldilir.
Tibb məktəbinin reytinqindən (populyarlığından) asılı olaraq, qəbul prosesində tələb edilən kredit ballarının sayı dəyişə bilər. Məsələn, Con Hopkins Universitetinin Tibb kollecinə qəbul edilmək üçün tələb edilən minimal kredit balı həddi belədir: biologiya fənni üzrə 12 (bunlardan genetika üçün 4, ümumi biologiya və laboratoriya praktikası üçün – 8), kimya – 16 kredit balı (ümumi kimya – 8, üzvi kimya – 4, bioloji kimya – 4); humanitar və sosial elmlər üzrə – 24 kredit balı, riyaziyyat (materialların analizi və statistika) üzrə – 6 kredit balı, fizika – 8 kredit balı.
Qəbul komissiyası əlavə olaraq, kompyüterdə işləmə vərdişlərini və iddiaçının volonterlik (insanlara və heyvanlara könüllü yardım üzrə) fəaliyyətini araşdıra və təhsil alınan məktəbin müəllimlərinin tövsiyə məktubunu nəzərə ala bilər. Əcnəbi tələbələrdən həm də ingilis dilini nə səviyyədə bildiyinə dair sənəd - TOEFL tələb edilir. Tibb kolleclərinə qəbul üçün keçid ballarının sayı da məktəblərin reytinqindən asılı olaraq, bir-birindən fərlənir. Məsələn, son illər ərzində Harvard, Con Hopkins, Stanford, Corctaun və Virciniya universitetlərinin tibb kolleclərinə qəbul zamanı keçid balları MCAT üzrə 515-520, TOEFL (ingilis dili proqramı) isə 100-110 səviyyəsində olmuşdur.
Tibb məktəbinə daxil olmaq üçün kredit balı çatışmayan şəxslər diplomdan sonrakı tibb təhsili proqramı üzrə təhsil almalıdırlar. Bu proqramlar çatışmayan kredit ballarının əvəzini çıxmağa imkan verir və MCAT imtahanına daha yaxşı hazırlaşmağa köməkedir. Adətən qəbul komissiyaları ənənəvi təhsil proqramı üzrə ümumi tibbi biliklərdən təlim keçmiş şəxsləri qəbul etməyə daha çox meyl göstərirlər. Buna görə, tibbdən əvvəlki təhsil proqramı üzrə təlimlər tibb kolleclərinə qəbul prosesini asanlaşdıra bilər.
Ali tibb məktəblərində tələbə daha 4 il təhsil alır. İlk 2 ildə dərslər bir qayda olaraq dərs otaqlarında keçirilir. Bu iki il ərzində tələbələr anatomiya, biokimya, fiziologiya və başqa fənlər üzrə mühazirələr dinləyir və praktik məşqələlər keçirlər. Xəstəxanalarda klinik praktika isə 3-cü tədris ilindən başlayır. Praktik məşqələlər modullara bölünür; cərrahlıq, terapiya, pediatriya və başqa klinik fənlər üzrə aparılan hər bir modul 6 həftədən 8 həftəyə qədər çəkir. 4-cü təhsil ilində də dərslər xəstəxanalarda keçirilir.Lakin bu zaman tələbələrə özləri üçün daha maraqlı olan şöbələrdə praktika kecmək seçimində sərbəstlik verilir.
ABŞ-ın müxtəlif tibb məktəblərində məşqələlərin ardıcıllığı və aparılma qaydası fərqli ola bilər. Bəzi tədris müəssisələri öz tələbələrini xəstəxanalara daha erkən mərhələlədə buraxır. Lakin mühazirə kursları bütün 4 təhsil ili ərzində davam etdirilir.
Beləliklə, ABŞ-da həkim ixtisasına yiyələnmək prosesi aşağıdakı mərhələlərdən keçir:
1. Kimya və ya biologiya təmayüllü bakalavriat – 4 il;
2. Hazırlıq proqramı (pre-med) – vacib olmasa da, namizədlərə üstünlük verir;
3. MCAT imtahanının verilməsi;
4. Tibb məktəblərində təhsil – 4 il.
Sonuncu təhsil ilində konkret tibb ixtisası seçilir və təhsili başa çatdıran şəxslərə tibb doktoru (medicaı doctor – MD) dərəcəsi verilir. MD titula formal olaraq tibb doktoru elmi dərəcəsinə müvafiq hesab edilir. Bu dərəcəyə malik olan amerikalı həkimlər elmi-tədqiqat laboratoriyalarında tədqiqat aparmaq və elmi iş çap etdirmək imkanına malik olurlar. Buna baxmayaraq, MD titulu birbaşa alimlik dərəcəsinə ekvivalent hesab edilmir və tibb məktəbinin standart tədris proqramlarında əsaslı elmi tədqiqata hazırlıq nəzərdə tutulmur. MD tituluna malik olan həkim darçərçivəli ixtisaslar üzrə fəaliyyət göstərmək hüququna malik olmur. Bu həkimlər gələcəkdə tibb sahəsində karyeralarını davam etdirmək üçün rezidenturaya daxil olmalıdırlar. Rezidenturaya daxil ola bilməyən tibb məktəbi məzunları yalnız qısa müddət ərzində xüsusi nəzarət altında həkimlik fəaliyyəti ilə məşqul ola bilərlər. Onların əsas hədəfi isə yenə rezidenturaya daxil olmaqla bağlı olur. Doğrudur, onların bir hissəsinə elmi-tədqiqat laboratiyalarında çalışmaq imkanı verilir. Lakin ABŞ-da tibb və biologiya sahəsi üzrə elmi-tədqiqat müəssisələrində işləyən şəxslərin əməyi praktik həkimlərinkinə nisbətən xeyli az qiymətləndirilir.
ABŞ-da tibb məktəblərində illik təhsil haqqı digər ixtisaslar üzrə təhsil alanların ödəməli olduğu təhsil haqqından 20 min dollara qədər artıqdır və bu da tibb kolleclərinin yerləşdiyi ştatdakı orta əmək haqqının səviyyəsindən əlavə, həm də kolleclərin reytinqindən asılıdır. Məsələn, Stanford Universitetinin tibb kollecində illik təhsil haqqı 79000 dollar, Virciniya Universitetində– 58 000 dollar, Kaliforniya Universitetində isə 40 000 dollardır. Beləliklə, ABŞ-da tibb təhsili almaq üçün hər bir tələbə Azərbaycanda və digər MDB ölkələrində olduğuna nisbətən 15-20 dəfə artıq təhsil haqqı ödəməli olur. Burada tələbələr çox vaxt təhsil haqlarını kredit hesabına ödəyir və əmək fəaliyyətinə başladıqdan sonra kredit ödəməli olurlar. Belə məlumat vardır ki, ABŞ-da hər 10 nəfər tibb məktəbi məzunundan 8 nəfərin ali məktəbi bitirərkən 100 min dollara qədər, hər 8 nəfərdən birinin isə 250 min dollara qədər borcu olur.
Yuxarıda göstərildiyi kimi, ABŞ-ın tibb məktəblərinin məzunları həkimlik karyerasını davam etdirmək üçün təhsillərini diplomdan sonrakı hazırlıq mərhələsində - rezidenturada davam etdirməlidirlər. Bundan ötrü tibb məktəblərinin məzunları ilk növbədə çoxpilləli imtahan prosesi olan USMLE sınaqlarından keçməlidir. USMLE (United Status Medical Lisensing Examination – Birləşmiş Ştatların Tibb üzrə Lisenziyalaşdırma İmtahanları) prosesinin ilk mərhələsi (Step I) ali tibb məktəblərində ilk tədris ili ərzində tədris edilən nəzəri tibbi fənlər üzrə test imtahanından ibarətdir.
USMLE-nin ikinci mərhələsi (Step II) də iki pillədən ibarətdir. Step II-nin birinci pilləsində ali tibb məktəbində 3-cü və 4-cü tədris illərində keçirilən fənlər üzrə test imtahanı verilir. Yəni bu mərhələdə məzunların klinik bilikləri (Clinical Knowledge)qiymətləndirilir. Step II-nin ikinci pilləsi klinik vərdişlər (Clinical Skillis) üzrə imtahanı əhatə edir. Bu zaman imtahan verən şəxslərin xəstə ilə rəftarından tutmuş, diaqnozun qoyulması və müalicə taktikasının seçilməsinə qədər həkim fəaliyyətinə dair praktik vərdişlər yoxlanılır və bu imtahanda xəstə rolunu xüsusi təlim keçmiş artistlər oynayır.
USMLE imtahanları bütün ölkə üzrə eyni vaxtda qəbul edilir. Vaxtı qabaqcadan təyin edilən bu imtahanlar ödənişli əsaslarla aparılır. İmtahandan keçə bilməyən şəxslər bir neçə aydan 1 ilə qədər vaxt keçdikdən sonra yenidən imtahana girə bilərlər. Lakin hər bir imtahanın haqqı ayrıca ödənilir.
USMLE imtahanlarından uğurla keçmiş məzunlar seçdikləri ixtisas üzrə rezidenturaya qəbul edilmək üçün müsabiqədə iştirak etmək hüququ qazanırlar. Rezidenturaya qəbul üçün təkcə imtahanlardan yüksək nəticə qazanmaq kifayət etmir. Adətən təhsil illərində elmi tədqiqatla məşğul olan, sərbəst vaxtlarında xəstəxanaların işlərinə kömək edən və iş yerlərində özlərini yaxşı cəhətdən göstərən şəxslərə rezidenturaya qəbul zamanı üstünlük verilir. Rezidenturanın davamiyyət müddəti hər bir ixtisas üçün fərqlidir və ixtisasların mürəkkəbliyindən asılıdır. Məsələn, terapiya üzrə rezidentura 3 il, cərrahlığın müxtəlif sahələri üzrə 5 ildən 9 ilə qədər çəkir.
Rezidenturada təhsil illərində tələbələr öz ixtisasları üzrə keçid imtahanları verir, təhsil başa çatdıqdan sonra USMLE-nin 3-cü pilləsi üzrə imtahandan keçirlər.
3-cü pillə üzrə USMLE imtahanından uğurla keçmiş həkimlər ABŞ-ın bütün ərazisində praktik fəaliyyət hüququ verən lisenziya ala bilərlər. Bundan ötrü ştatlarda fəaliyyət göstərən Tibb Şuralarına müraciət etməlidirlər.
Rezidenturada təhsil almış həkimlər bəzi darçərcivəli ixtisaslar (ürək-damar cərrahlığı, miniinvaziv cərrahlıq, cərrahi transplantologiya, neonatologiya, qastroenterologiya və s.) üzrə işləmək hüququ qazanmaqdan ötrü fellowship adlanan əlavə təlim kursları keçməlidirlər. Fellowship üzrə təlimlər isə ixtisasdan asılı olaraq, 2 ildən 4 ilə qədər davam edə bilər. Əgər praktik fəaliyyətdə olan həkim öz ixtisasını dəyişmək qərarına gələrsə və ya daha darçərçivəli ixtisas üzrə işləməyəqərar verərsə, o da fellowship proqramı üzrə bütün tədris kursunu keçməlidir.
Həkim diplomuna malik olan xarici ölkə vətəndaşları ABŞ-da tibbi fəaliyyətlə məşğul olmaq istədikdə, ilk növbədə öz ixtisaslarını təsdiq etdirməli və həkimlik fəaliyyəti üçün lisenziya almalıdırlar (bu qayda yalnız Kanadada təhsil almış həkimlərə şamil edilmir).
Əcnəbi həkimlərin ABŞ-da tibbi fəaliyyət üçün lisenziya almasının 2 yolu vardır.
Birinci yol – ali tibb məktəbinə daxil olub, təkrarən təhsil almaqdan ibarətdir. Çünki xarici ölkələrin ali tibb məktəblərinin diplomları ABŞ-da bakalavr diplomuna bərabər hesab edilir. Lakin əlində MDB ölkələrinin (o cümlədən Azərbaycanın) həkim diplomu olan şəxs dördillik bakalavr hazırlığı təhsilindən yan keçə bilər. Əlavə olaraq, bu həkimlər ali tibb məktəbindəki 4-illik təhsilin də bəzi şərtlərindən azad ola və təhsilini nisbətən qısa müddətdə başa çatdıra bilər. Bundan ötrü xarici ölkə vətəndaşı olan və öz ölkəsinin həkim diplomuna malik olan şəxs təhsil aldığı ali tibb məktəbinin diplomundan əlavə, zaçot kitabçasının təsdiq edilmiş sürətini də təqdim etməlidir. Diplomlu əcnəbi həkimin hər hansı tədris fənni üzrə öz ölkəsində kecdiyi dərs saatlarının sayı ABŞ-ın tibb məktəblərində keçilməli olan saatlardan çoxdursa, onda həmin diplomun sahibi müvafiq fənn üzrə dərs keçməkdən azad edilir (yəni həmin dərsi yenidən keçmək zərurəti aradan qalxır). Lakin əcnəbi həkimin öz ölkəsində təhsil aldığı zaman orada tədris edilən hər hansı bir fənnin dərs saatları ABŞ-ın tibb məktəblərində keçiriləndən az olarsa, həmin dərs yenidən keçirilməlidir.
Adətən, ABŞ-ın ali tibb məktəblərinin əksəriyyəti diplomlu əcnəbi həkimləri öz tələbələri sırasına qəbul etməyə çox da həvəs göstərmirlər. Bu üsulla təhsil almaq istəyənlər müxtəlif tibb məktəblərinin qəbul qaydalarını araşdırmalı və əcnəbiləri tələbələr sırasına qəbul etməyi öhdəsinə götürən ali tibb məktəblərinin siyahısını əldə etməlidirlər.
Bundan sonra həmin məktəblərə sorğu göndərilməlidir. Belə sorğunu alan ali tibb məktəbi sorğunu verən şəxsə qəbul üçün tələb edilən sənədlərin siyahısını təqdim edir. Bu siyahıya adətən ingilis dili üzrə TOEFL testinin nəticələrinə və qəbul imtahanlarının (məsələn, MCAT – Medical College Admission Test) verilməsinə dair sənədlər daxil edilir. İddiaçılara çap edilmiş elmi işlərə malik olmasına görə ali tibb məktəblərinə qəbul zamanı əlavə ballar verilir.
Ali tibb məktəblərinə daxil olmuş əcnəbi həkim əlverişli şərait olduqda 4-illik tədris proqramını 3 ilə başa çatdıra bilər. Bu, həkimin öz ölkəsində təhsil aldığı fənlər üzrə keçdiyi dərs saatlarının sayından asılıdır. Bu yolla təhsil alan həkim də ABŞ vətəndaşı olan tibb tələbələri kimi USMLE imtahanlarına hazırlaşır və böyük məbləğdə təhsil haqqı ödəyir. Üstəlik bu da nəzərə alınmalıdır ki, bu müddət ərzində əcnəbi həkimin yaşayış yerinə, qidalanmaya və digər gündəlik tələbatlara da böyük məbləğdə xərci çıxır. Əcnəbi həkimlərin ABŞ-da praktik tibbi fəaliyyət üçün lisenziya əldə etməyinin ikinci yolu öz diplomunu təsdiq etdirməklə rezidenturaya daxil olmaq hüququ qazanmaqdan keçir. Lakin bundan ötrü sərbəst surətdə hazırlaşıb USMLE imtahanlarını vermək lazımdır. Bu halda həkim yalnız imtahan üçün tələb edilən məbləği ödəməli olur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, imtahaların verildiyi müddətdə ABŞ-da yaşamaq üçün də müvafiq məbləğdə vəsaitə ehtiyac olur.
Intahan vermək yolu ilə diplomunu təsdiq etdirmək arzusunda olan həkim ilk növbədə əcnəbi tibb tələbələrinə yardım Komissiyasına (ECFMS – Educational Commission For Foreign Medical Students) müraciət edilməli və öyrənilməlidir ki, öz ölkəsində əldə etdiyi diplom ABŞ-da təsdiq edilməli olan diplomlar siyahısına daxil edilib, ya yox (qeyd edək ki, Azərbaycan Tibb Universitetinin diplomu həmin siyahıya daxildir). ECFMS bu sorğuya uyğun olaraq, iddiaçıya diplomun təsdiq edilməsinə dair təlimat göndərir. Sənədlər təqdim edildikdən sonra Komissiyadan USMLE-1 üzrə imtahanlara girmək üçün dəvət alınır. Qeyd edək ki, USMLE-nin birinci pilləsi üzrəimtahanlar bəzi Avropa ölkələrində də verilə bilər. Bu imtahana əcnəbi həkim ya xüsusi ədəbiyyatdan istifadə etməklə sərbəst surətdə hazırlaşır, ya da birillik Kaplan Medical kurslarında hazırlıq keçir. Ikinci pillə USMLE imtahanı isə ABŞ-ın bəzi şəhərlərində qəbul edilir. USMLE-nin hər iki pilləsi üzrə imtahanlardan uğurlakeçən həkim sənədlərini rezidenturaya təqdim edə bilər. Bundan ötrü, imtahanın nəticələrini əks etdirən sənədlər ərizə ilə birlikdə internet vasitəsilə müxtəlif klinikalara göndərilir. Klinikalarda ərizələr nəzərdən keçirildikdən sonra iddiaçılar söhbətə dəvət alırlar. Iddiaçılarla söhbətlərin nəticələri klinikalardan Amerika Tibb Assosiasiyasına göndərilir. Bundan sonra bəyənilmiş iddiaçılar xüsusi kompyüter proqramı vasitəsilə rezidentura yeri olan klinikalar arasında bölüşdürülür.
Rezidenturaya qəbul üçün ərizə vermiş həkim özü üçün maraqlı olan peşə sahəsi üzrə qəbul edilmədikdə iddiaçısı az olan digər tibb sahəsi üzrə qəbul edilmək üçün yenidən ərizə verə bilər. Əcnəbi rezident təhsil müddətiərzində özü haqqında yaxşı təəssürat yaradarsa, klinika onu işlə təmin edə bilər. Belə olduqda, əcnəbi rezidentə həm də gələcəkdə ABŞ-da yaşamaq izni verilir.
ABŞ-da həkimlərin diplomdan sonrakı hazırlıq proqramı təkcə rezidentura təhsili ilə tamamlanmır. Bundan əlavə, yuxarıda göstərildiyi kimi, rezidenturanı bitirənlər üçün bəzi darçərçivəli ixtisaslar (ürək-damar cərrahlığı, döş qəfəsi cərrahlığı, intensiv cərrahi xidmət, neonatologiya, qastroenterologiya və s.) üzrə əlavə təlim proqramı da vardır. Buna "fellowship” deyilir. Bu təlim də ixtisasdan asılı olaraq, 2 ildən 4 ilə qədər çəkə bilər.
Beləliklə, ABŞ-da tibb təhsili Azərbaycanda olduğundan xeyli uzun müddət çəkir. Burada tibb təhsili almaq arzusunda olan əcnəbilər yerli tələbələrin ən yaxşıları ilə gərgin rəqabət aparmalı olurlar. Bundan əlavə, bəzi ali tibb məktəblərinin nizamnamələri onlara əcnəbilər arasından tələbə qəbul etməyi yasaqlayır.
ABŞ-da ali tibb məktəblərinə daxil olmaq istəyənlər üçün xüsusi hazırlıq kursları da təşkil edilmişdir. Adətən bakalavr pilləsi üzrə təhsil almış şəxslərin ali tibb məktəbinə daxil olmaq üçün tələb olunan qədər kredit balı olmadıqda bu proqramlar üzrə təhsillərini davam etdirirlər. Bu proqramlar həm çatışmayan kreditləri əvəz etməyə imkan verir, həm də MCAT imtahanlarına daha yaxşı hazırlaşmaq imkanı yaradır. Bu təhsil proqramında iştirak edənlər həm də ibtidai tibbi hazırlıq keçir, xəstəxanalarda və ya qocalar evində volonter (könüllü) xidmət göstərirlər. Buna görə ali tibb məktəblərində qəbul zamanı belə təlim keçmiş şəxslərə üstünlük verilir.
ABŞ-da Osteopatiya məktəbləri
Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-da əsas ali tibb kolleclərindən əlavə, onlara alternativ olan osteopatiya məktəbləri də fəaliyyət göstərir. Bu məktəblərin əsas vəzifəsi osteopatiya mütəxəssisləri hazırlaşmaqdan ibarətdir. Osteopatik təbabətin əsasını 1892-ci ildə Endryu Still qoymuşdur.
Osteopatiya təbabətinin adı (osteon – sümük, pathos – əzab, əziyyət, xəstəlik) "sümük xəstəlikləri” sözundən götürülsə də, əslində təbabətin bu istiqaməti insan orqanizminə vahid bir sistem kimi baxır. Müasir osteopatiya əsasən qədim dövrlərdə formalaşmış tibbi bilik və vərdişləri əhatə etsə də, müasir allopatik təbabətin də mühüm elmi nailiyyətlərinə istinad edir. Ümumi tibb xidmətinin ayrıca bir forması olan osteopatik təbabət belə bir fəlsəfi təsəvvürə əsaslanır ki, orqanizmin bütün orqan və sistemləri sağlamlıq vəziyyətinin saxlanmasında qarşılıqlı surərdə əlaqəli fəaliyyət göstərir.
Osteopatiya təbabətinin əsasını aşağıdakı 4 müddəa təşkil edir: 1) hər bir xəstəyə düşüncə, vücud və ruhun vəhdəti kimi baxılmalıdır; 2) hər bir xəstə sağlamlığının bərpasına xidmət edən daxili imkanlara malikdir və xəstənin müalicəsi üçün bu imkanlardan istifadə edilməlidir; 3) insan vücudunun strukturu onun funksiyasında əks olunur, vücudun funksional tələbatını isə onun strukturu müəyyənləşdirir; 4) hər bir konkret halda osteopatik müalicə yuxarıda sadalanan prinsiplərə əsaslanmalıdır.
Osteopatik təbabətdə orqanizmin bütün orqan və sistemlərinin xəstəliklərinin diaqnostika və müalicəsində manual (əl vasitəsilə) diaqnostika və manual terapiya metodlarından istifadə edilir. Lakin Azərbaycanda və bir sıra digər ölkələrdə tətbiq edilən manual terapiya üsulları yalnız sümük-oynaq sisteminin və əzələlərin xəstəliklərinin müalicəsinə yönəldiyi halda, osteopatik təbabət həm də daxili orqanların (o cümlədən, qaraciyərin, böyrəklərin, həzm orqanlarının, mərkəzi və periferik sinir sisteminin, damarların) xəstəliklərinin müalicəsi ilə məşğul olur.
Hazırda ABŞ-da 20-dən artıq ixtisaslaşdırılmış osteopatiya xəstəxanaları vardır və onların əksəriyyəti Osteopatiya Assosiasiyasının üzvləridir. ABŞ-ın digər xəstəxana və ambulatoriyalarında da osteopatik müalicə üsullarından istifadə edən həkimlər vardır. Osteopatiya təbabətində müalicə prosesində xəstələrdə ağrı törədən manipulyasiyalardan və medikamentoz terapiya üsullarından istifadə edilmir..Belə hesab edilir ki, bu üsullar insanlara ahıl yaşlara qədər sağlamlığı və fiziki aktivliyi saxlamağa imkan verə bilər. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, osteoptik müalicə üsullarının effekti hələ ki, etibarlı elmi sübutlara əsaslanmır və bu üsulları tam təhlükəsiz və effektiv hesab etməyə əsas yoxdur.
Buna görə osteopatik müalicəni yalnız yardımçı üsul hesab etmək olar. Lakin osteopatik təbabət müasir ABŞ-da, xüsusən kiçik yaşayış məntəqələrində xüsusi populyarlıq qazanmışdır; təkcə bunu demək kifayətdir ki, hazırda ABŞ-da fəaliyyət göstərən osteopatiya həkimlərinin sayı 40 min nəfərdən artıqdır və onlar bu ölkənin həkimlərinin ümumi sayının 5%-ə qədərin təşkil etsələr də, həkimə müraciətlərin ölkə üzrə ümumi sayının 10%-ə qədəri məhz osteopatik müalicə ilə əlaqədar olur. Bununla belə, bir sıra xəstəliklərin (onkoloji xəstəliklər, kəskin qanitirmələr, kəskin infeksion-iltihabi xəstəliklər, vərəm, miokard infarktı, insult və s.) müalicəsi zamanı osteopatiya üsullarından qətiyyən istifadə etmək olmaz. Çünki həmin xəstəliklər üçün osteopatik müalicə əks-göndəriş hesab edilir və ciddi ağırlaşmalar törədə bilər.
ABŞ-da osteopatiya məktəblərində təhsil müddəti ali tibb kolleclərində olduğu kimi 4 ildir. Bu məktəblərdə gələcək osteopatlar 4 il ərzində təməli tibb fənlərinin əsaslarını öyrənir və xəstələrlə iş praktikası keçirlər. Lakin onların təhsilində əsas diqqət dayaq-hərəkət aparatının xüsusiyyətlərinə və insan vücudunun mexanikasına yönəldilir.
Osteopatiya məktəblərinin məzunları gələcəkdə pre-med hazırlığı keçməklə, allopatik təbabət üzrə rezidenturaya daxil olub ixtisaslarının dəyişə bilərlər.
Osteopatik təbabət müasir dövrdə ABŞ-dan əlavə, bir sıra başqa ölkələrdə də tətbiq edilir. İlk osteopatiya məktəbləri ABŞ-da yaradılsa da, hazırda Kanada, Böyük Britaniya, Almaniya, İtaliya, Hindistan, İsrail, Yeni Zelandiya, Yaponiya kimi ölkələrdə də belə məktəblər fəaliyyət göstərir. Fərq bundan ibarətdir ki, ABŞ-da osteopatiya tibb sənəti hesab edilir, Avropa ölkələrində isə tibbin yardımçı bir istiqaməti olub, manual terapiya işi ilə məşğul olur. Müxtəlif ölkələrdə osteopatiya təhsili 4 ildən 6ilə qədər davam edir.
Yuxarıda şərh edilənlərdən əlavə, ABŞ-da tibb sahəsi üzrə elmi tədqiqat aparan mütəxəssislər hazırlamaq üçün də proqramlar vardır. Bu proqramların əsas məqsədi – tibb sahəsində olan elmi yenilikləri və kəşfləri klinik praktikaya tətbiq edə biləcək mütəxəssislər hazırlamaqdan ibarətdir. Hazırda ABŞ-ın tibb təhsili verən 45 ali məktəbində bu proqramlar üzrə təqaüdlə təmin edilən təhsil sistemi vardır və təhsil alanlara maliyyə dəstəyi hər bir ali məktəbin yerləşdiyi ştatda əmək qabiliyyətli əhalinin orta illik gəlirinin səviyyəsindən geri qalmır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ali məktəb məzunları arasında bu proqramlardan yararlanmaq istəyənlərin sayı olduqca çoxdur. Buna görə, ali tibb məktəbinin məzunları arasında fəaliyyətini elmi tədqiqat sahəsində davam etdirmək imkanı qazanmaq arzusunda olanlardan yalnız 9%-ə qədəri buna nail olur.
Beləliklə, ABŞ-ın tibb təhsili sisteminin əsas üstün cəhəti buranın ali məktəblərində tibb elminin nəzəri sahələrinin tədrisi ilə həkimlik praktikasının yüksək effektivliklə əlaqələndirilməsindən, gələcək həkimlərə praktik təbabətin incəliklərini daha yaxından öyrənmək və praktik tibbi vərdişlərə daha yaxşı yiyələnmək imkanı verilməsindən ibarətdir. Lakin buradakı tibb təhsilinin əcnəbilər üçün əlçatan olmasının çətinlikləri 2 əsas səbəblə əlaqədardır: 1) ABŞ-da tibb təhsili üçün çox böyük maliyyə məsrəfləri tələb edilməsi; 2) burada tibb təhsilinin çox uzun müddət davam etməsi.
ABŞ-da tibbi təhsil haqqı - Kimlər həm işləyib, həm oxuya bilər?
ABŞ-ın tibb məktəblərində təhsil haqqının yüksək olduğu haqqında yuxarıda məlumat verilmişdir. Amerika vətəndaşı olan tələbələrin əksəriyyəti təhsil haqqını kredit vasitəsilə ödəyirlər. Yüksək istedadlı əcnəbi tələbələrdən kiçik bir qrupu isə əcnəbilər üçün təşkil edilmiş xüsusi təqaüd proqramlarından, bəzən isə bu istiqamətdə tətbiq edilən qrant proqramından istifadə edə bilərlər. Bəzi əcnəbi tələbələr təhsil haqqını öz ölkələrinin iri kommersiya firmalarının sponsorluğu sayəsində ödəyə bilirlər. Lakin aydın məsələdir ki, belə güzəştlərdən yararlanmaq hamı üçün əlçatan deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-da ali təhsil alanlar bakalavrdərəcəsi almaq üçün 4 il təhsil almalı və bundan sonra təhsilləriniali tibb məktəblərində4 il haqqı ödənilməklə davam etdirməlidirlər; əlavə olaraq, onlar MCAT və USMLE imtahanlarının da haqqını ödəməli olurlar. Lakin rezidentura və fellowship proqramları üzrə təhsil dövründə çalışan həkimlərə əmək haqqı verilir ki, bu da müdavimlərin yaşayış xərclərini ödəməyə imkan verir.
ABŞ vətəndaşları tibb təhsili almaq yolunda 12-illik orta məktəb proqramını, hər hansı bir elm sahəsi üzrə 4-illik bakalavr proqramını, 4-illik ali tibb məktəbi proqramını başa vurmalı, tam sərbəst həkim fəaliyyəti göstərmək üçün 3 ildən 9 ilə qədər rezidentura keçməli, darçərçivəli ixtisaslar üzrə əlavə olaraq, 2 ildən 4 ilə qədər fellowship təlimləri almalıdırlar; bunlardan əlavə, bakalavr dərəcəsinə malik olan şəxsin ali tibb məktəbinə daxil olarkən 1-2 il pre-med təlimlərini də keçməli olduğunu nəzərə alsaq, aydın olar ki, Amerikada tam tibb təhsili alan həkim sərbəst həkimlik fəaliyyətinə təxminən həyatının 4-cü onilliyinin sonunda başlaya bilər. Ancaq elə bunun da Amerika həkimləri və tibb sistemi üçün müəyyən üstünlükləri olduğunu qeyd etmək yerinə düşər. Məsələ bundadır ki, həkim olmağı qarşısına məqsəd qoymuş Amerika vətəndaşları bakalavr pilləsi üzrə təhsil aldığı illərdən başlayaraq, gələcəkdə ali tibb məktəbinə qəbul prosesində əlavə ballar qazanmaq məqsədilə əlil və qocalara yardım müəssisələrində və xəstəxanalarda könüllü olaraq, yardımçı tibb personalı kimi işləyir və bu fəaliyyətini pre-med hazırlığı keçdikləri dövrdə də davam etdirirlər. Bu şəraitdə həkimlik sənətinin iddiaçıları bu sənətin ağırlıqlarının şahidi olur və dözə biləcəklərini nəzərə alaraq, təhsillərini davam etdirməyə sərbəst şəkildə qərar verirlər. Təbabətin bütün çətinliklərinə, mənfi və müsbət cəhətlərinə dözməyənlər isə bakalavr təhsildən sonra özlərini daha münasib fəaliyyət növündə sınamaq imkanına malik olurlar.
Bizim ölkədə orta məktəbdə təhsilini başa vuran 17-18 yaşlı, hələ həyatın bərkinə-boşuna düşməmiş yeniyetmə Tibb Universitetinə daxil olmaq imkanına malikdir. Buna görə univeristetin qəbul proqramına uyğun olan ümumi hazırlıq fənlərini (kimya, fizika, biologiya) yaxşı mənimsəmiş hər bir istedadlı və ya çalışqan yeniyetmə qəbul mərhələsini keçmək imkanına malikdir. Sirr deyil ki, bizim istedadlı gənclərimiz çox vaxt tibb universitetinə daxil olmaq qərarına valideynlərinin və yaxın əqrəbalarının təsiri sayəsində gəlirlər. Həqiqətən yaxşı həkim olmaq üçün isə təkcə istedad və çalışqanlıq kifayət etmir. Bir də tələb olunur ki, insan bu sənətə qəlbən bağlı olsun. Belə bir bağlılıq olmadıqda tibb universitetinə daxil olmuş gənclərin bir hissəsi elə təhsil illərində (məsələn, ilk dəfə anatomiya dərsində meyit gördükdə, klinik şəraitdə irinli yaralarla rastlaşanda və s.) həvəsdən düşür, həkimlər isə xəstəlik nəticəsində psixi durumu pozulmuş insanlarla düzgün ünsiyyət qurmaqla çətinlik çəkirlər. Bizim fikrimizcə, ABŞ-ın tibb təhsilinin əsas üstünlüyü həkimin tibb müəssisələrində rast gələ biləcəyi emosional sarsıntılara psixoloji cəhətdən hazırlaşdırılması ilə əlaqədardır.
ABŞ-ın ali tibb məktəblərində təhsil həm də, gərginliyi ilə fərqlənir. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, burada ali tibb təhsili alan tələbələrə 4 il ərzində 9 min saatdan artıq (hər il orta hesabla 2 250 saata qədər) dərs keçilir. Müqayisə üçün qeyd edirik ki, Azərbaycan Tibb Universitetində dərs saatlarının sayı bu ölkənin digər ali məktəblərindəkindən xeyli artıq olsa da, hər il üçün orta hesabla 1700 saatdan artıq deyil. Ölkəmizdə 6-illik tibb təhsili proqramına ümumilikdə 10 min saatdan bir qədər artıq dərs daxildir. Lakin bundan da təxminən 1300 saatı ABŞ-ın ali məktəblərində bakalavriat pilləsi üzrə təhsil alanların tədris planına daxil olan fənlərə (biologiya, kimya, fizika, fəlsəfə, iqtisadiyyat, tarix, informatika və s.) sərf edilir. ABŞ-ın ali tibb məktəblərində isə dərs saatları yalnız tibbin nəzəri sahələrinə və klinik praktikaya yönəldilir.
RAUF ŞAHBAZOV
Ən Çox Oxunanlar
Yeni Xəbərlər
